فرانس شاپ: فروشگاه عطر |
رایحه قهوه برشته‌‌ی تازه آسیاب شده که از دربهای باز قهوه‌خانه ای در یک صبح زمستانی زیبا به فضای بیرون نفوذ می‌کند و در هوای اطراف پخش می‌شود، می‌تواند مانند دروازه‌ای جادویی عمل کند که ناگهان در مسیرتان ظاهر شود و فوراً شما را از خیابانی شلوغ در تهران به کافه‌ای کوچک در شیراز که سال‌ها پیش از آن بازدید کرده‌اید، ببرد.
در حقیقت، رایحه‌های گوناگون، این توانایی را دارند که خاطرات و یادهای فراموش شده را برای ما به شفاف‌ترین شکل ممکن زنده نمایند. ولی چرا بوها گاهی اوقات باعث زنده شدن خاطرات ما می‌شوند؟ به‌خصوص خاطرات عاطفی عمیق.
پاسخ جالب به این سؤال این است که آن نواحی از مغز که مسؤولیت پردازش بوها، خاطرات و احساسات را بر عهده دارند بسیار درهم‌تنیده و متصل به یکدیگر هستند. در واقع، ارتباط حس بویایی انسان با مغز، در بین حواس دیگر بسیار منحصر به فرد و خاص است.
در واقع، رایحه‌ها از ذرات شیمیایی بسیار کوچکی تشکیل شده اند که از مسیر بینی وارد پیازهای بویایی مغز می‌شوند و در آنجا شناور شده تا در تماس با اعصاب بویایی پردازش و کدگشایی شوند.
به بیانی دیگر، پیاز بویایی مکانی است که حس مرتبط با هر رایحه توسط مغز پردازش می‌شود؛ سپس سلول‌های مغز این اطلاعات را به ناحیه کوچکی از مغز به نام آمیگدال-Amygdala هدایت می‌کنند. آمیگدال جایی است که احساسات پردازش می‌شوند و نقش مهمی در یادگیری و حافظه ایفا می‌کند. سپس از آنجا به هیپوکامپ-Hippocampus مجاور منتقل می‌شوند، جایی که فرایند یادگیری و شکل‌گیری خاطرات در آن صورت می‌پذیرد و مرکز یادگیری است.
لذا بوها و رایحه ها تنها احساساتی هستند که مسیری به این مستقیمی را به سمت مراکز عاطفی و حافظه مغز می پیمایند. همه حواس دیگر نخست به ناحیه‌ای از مغز به نام تالاموس [محل تقویت و پردازش اطلاعات است] می‌روند که مانند یک جعبه‌تقسیم عمل می‌کند و اطلاعات مرتبط با چیزهایی را که مشاهده میکنیم، می‌شنویم یا احساس میکنیم به بقیه نقاط مغز منتقل می‌کند. ولی رایحه‌ها و بوها تالاموس را دور می‌زنند و در یک یا حداکثر دو سیناپس به آمیگدال و هیپوکامپ می‌رسند.
این موضوع منجر به ارتباطی نزدیک میان احساسات، خاطرات و رایحه‌های گوناگون خواهد شد. به همین سبب است که خاطراتی که به وسیلۀ رایحه‌ها ایجاد می‌شوند، احساسی‌تر و هیجان‌انگیزتر از خاطرات دیگر می باشند و یادآوری آنها برای ما شفاف‌تر و زنده‌تر است. گاهی اوقات حتّی رایحه‌ای آشنا ولی فراموش شده می‌تواند اشک انسان را از چشمانش جاری نماید.
لذا در اینجا، به بررسی انواع اثرات رایحه‌های بویایی بر ابعاد گوناگون شناختی و عاطفی انسان پرداخته و پروسه پردازش داده‌های بویایی توسط مغز و ارتباط آن با یادآوری خاطرات را بررسی میکنیم.
داده‌های بویایی چگونه در مغز انسان پردازش می‌شوند؟
پروسه بویایی علاوه بر آنکه شامل حس کردن خود بوها است، فرایند یادآوری خاطرات و احساسات مرتبط با هر بو را نیز شامل می‌شود. بوها می‌توانند واکنش‌های احساسی قدرتمندی را در انسان برانگیزند. در نظرسنجی‌های مربوط به واکنش افراد به بوهای مختلف، پاسخ‌های غالب نشان می‌دهد که علایق بویایی انسان تنها بر اساس تداعی احساسی مرتبط با بوهای مختلف است.
در حقیقت، ارتباط بین عطر و تداعی احساسات، نتیجه کار عطرسازان نیست. گیرنده‌های بویایی ما مستقیماً به سامانه لیمبیک، یعنی قدیمی‌ترین و ابتدایی‌ترین بخش مغز، که تصور می‌شود جایگاه احساسات است، متصل هستند.
عناصر معطر پس از تحریک عمیق‌ترین بخش‌های مغز که مسؤل پردازش داده‌های بویایی هستند، اطلاعات حاصله را به قشر مغز منتقل می‌کنند؛ یعنی جایی که تشخیص «شناختی» در آن اتفاق می‌افتد. بنابراین، هنگامی که ما رایحه ای خاص را تشخیص می‌دهیم؛ به‌عنوان نمونه، بوی وانیل. آن رایحه قبلاً سیستم لیمبیک مغز را فعال کرده است و واکنش‌های عاطفی عمیق‌تری را در ما برانگیخته است.
مدتها بود، پژوهشگران بر این باور بودند که انسان توانایی زیادی در تشخیص و شناسایی بوها ندارد. اجداد ما در مقایسه با ما خیلی بیشتر از بینی‌های خود استفاده می‌کردند. در واقع در عصر کنونی ما در زندگی روزمره‌ی خود خیلی کمتر به آنها نیاز داریم و حس بینایی ما در بسیاری از موقعیت‌ها بر حس بویایی غلبه می‌کند. این بدان معنا نیست که ما یک پتانسیل بویایی قوی نداریم. پژوهش ها نشان می‌دهد که ما می‌توانیم حداقل ۱ تریلیون بوی مختلف را تشخیص دهیم.
با همه این احوال، آشنایی با توانایی‌های بویایی ذاتی ما پیچیده می باشد؛ چرا که زبان انسان واژه هایی برای توصیف یک تریلیون بوی گوناگون ندارد. علاوه بر اینکه قسمت عمدۀ فرایند بویایی خارج از سطح خودآگاه ما اتفاق می‌افتد.
برخلاف حواس پنجگانه دیگر، اعصاب بویایی مستقیماً به سمت ناحیه‌ی تالاموس مغز که دروازه‌ای به روی آگاهی ما به حساب می آید حرکت نمی‌کنند. در عوض، اطلاعات از بینی به نواحی قشری مغز می‌رسند و بدون ورود به حوزه آگاهی ما احساسات و خاطرات را برمی‌انگیزند. در واقع هنگامی که صحبت از بویایی می‌شود، افراد می‌توانند بدون آنکه متوجه شوند، تحت تأثیر بوها و رایحه های گوناگون قرار گیرند.
تأثیر عطر بر وضعیت خلق و خو و احساسات
هر چند شواهد قانع‌کننده‌ای وجود دارد که عطرها و ادکلن های دلپذیر و لطیف می‌توانند خلق و خوی ما را بهبود بخشند، ولی پیشنهاد می شود، برخی از این یافته‌ها را با احتیاط بررسی کنیم.
پژوهش های اخیر نشان داده است که انتظارات ما درباره بوی خاص است که مسؤول تأثیرات خلقی آن بو روی ما است و مزایای آن را برای سلامتی ما تعیین می‌کند نه خود آن بو.
در آزمایشی، پژوهشگران دریافتند که فقط اعلام اینکه بوی خوب یا ناخوشایندی در حال پراکنده شدن در هوا است که ممکن است افراد حتی قادر به استشمام آن نباشند، می‌تواند سبب ایجاد تغییراتی در خلق و خو و سطح تندرستی افراد شود. در واقع در این آزمایش فقط اعلام کردن یک بوی مثبت به شرکت‌کنندگان، علائم مربوط به اختلالات سلامتی را در آنها کاهش داد و وضعیت خلق و خوی آنها را بهبود بخشید.
با این حال، نتایج قابل‌اعتمادتری از آزمایش‌های مبتنی بر استفاده از دارونماها مانند اسپری‌های بی‌بو حاصل شده است. این پژوهش ها نشان داده‌اند که اگرچه افراد تا حدی به دارونماهای بی‌بو که فکر می‌کنند عطر هستند پاسخ می‌دهند، ولی اثر عطر واقعی به‌طور قابل‌توجهی بیشتر است. شاید فکر عطرهای دلپذیر برای شادتر کردن ما کافی باشد، اما رایحه واقعی می‌تواند تأثیرات شگرفی در بهبود خلق و خو و حس خوب ما داشته باشد.
اگرچه حساسیت بویایی به طور کلی با افزایش سن کاهش می‌یابد، اما مشخص شده است که عطرهای خوشبو تأثیرات مثبتی روی خلق و خوی افراد در همه گروه‌های سنی دارند.
اثرات اسپری عطر و ادکلن روی ادراک انسان
اثرات عاطفی خوب و مثبت رایحه‌های دلپذیر بر روی ادراک انسان از افراد دیگر هم تأثیر می‌گذارد. در آزمایش‌ها، سوژه‌هایی که در معرض رایحه‌های دلپذیر قرار می‌گیرند، تمایل دارند رتبه بالاتری را به جذابیت افراد حاضر در عکس‌ها بدهند؛ اگرچه برخی از پژوهش های دیگر تعیین کرده که این تأثیر تنها در مواقعی قابل توجه است که ابهامی در حالت عکس‌ها وجود داشته باشد.
در واقع اگر فردی به وضوح فوق‌العاده زیبا یا بسیار زشت باشد، عطر بر قضاوت ما تأثیر نمی‌گذارد. ولی چنانچه زیبایی یک فرد در حد متوسط باشد، یک عطر دلپذیر می‌تواند ارزیابی ما را به نفع وی به طور قابل توجهی تغییر دهد.
بوهای نامطبوع هم می‌تواند بر ادراک و ارزیابی ما تأثیر بگذارند. در پژوهشی، وجود بوی نامطبوع سبب شد سوژه‌ها امتیازات کمتری به زیبایی افراد حاضر در عکس‌ها بدهند.
همچنین اثرات بهبود دهنده خلق و خوی که ناشی از بوهای دلپذیر است ممکن است همیشه به نفع ما نباشد؛ یعنی رایحه‌های دلپذیر با تقویت ادراکات و احساسات مثبت ما، می‌توانند قضاوت ما را مختل کنند. در آزمایشی در یک کازینو در شهر لاس‌وگاس ایالات متحده در ایالت نوادا، مقدار پولی که افراد شرط‌بندی می‌کردند، هنگامی که آن کازینو با رایحه‌های مطبوع پر شد، بیش از ۴۵ درصد افزایش یافت.
ذائقه‌ی عطری
تمایلات حس بویایی بیشتر جنبه کاملاً شخصی دارند که ارتباط به خاطرات و تداعی‌های خاصی دارند. برای نمونه، در نظرسنجی انجام شده، پاسخ‌ها به این پرسش که «بوها و رایحه های دلخواه شما چیست؟» شامل بسیاری از بوهایی بود که عموماً ناخوشایند تلقی می‌شدند؛ مانند بوی بنزین، گازوئیل و حتّی تعریق بدن! در حالی که برخی از رایحه‌هایی که به طور معمول خوشایند تلقی می‌شدند، همچون گلها، به‌شدّت ناپسند بودند.
این علایق و ترجیحات بویایی بر مبنای تجربیات خوب و بد مرتبط با رایحه‌های گوناگون شکل می‌گیرند. با وجود این ویژگی‌های فردی، می‌توانیم تعمیم‌های قابل‌توجهی درباره علایق بویایی داشته باشیم.
برای نمونه، آزمایش‌ها مشخص کرده اند که ما تمایل داریم «آنچه را که می‌شناسیم دوست داشته باشیم»؛ یعنی انسان به بوهایی که قادر به تشخیص صحیح آنها است امتیاز بیشتری می‌دهد.
برخی از رایحه‌ها نیز وجود دارند که به نظر می‌رسد به طور جهانی به‌عنوان «رایحه‌ای خوشایند» تلقی میگردند؛ مانند وانیل، که ماده ای محبوب در ساختار بسیاری از عطرها است که مدت‌هاست به‌عنوان بویی مطبوع و استاندارد در آزمایشات روان‌شناسی معرفی می‌شود؛ و یا بوی چوب سوخته در بسیاری از عطرهای گرم و محبوب مردانه.
عطر و ادکلن شریک عاطفی
حتماً تاکنون متوجه این موضوع شده اید که استشمام بوی بدن می‌تواند اطلاعات زیادی درباره شخصیت های اطرافمان به ما دهد؛ حتی بیشتر از آنچه از وضعیت ظاهری و احساسی فرد می‌شود استنباط کرد! وضعیت سلامتی و سازگاری بیولوژیکی جنس مخالف با ما به وسیله بوییدن رایحه و عطر او برای ما مشخص می‌شود و این امر به انتخاب بهترین گزینه بعنوان همسر برای تشکیل خانواده و تولیدمثل کمک می نماید.
آزمایشات گوناگونی نشان داده که علائم بیماری ها می‌توانند از طریق بوی بدن انسان خودشان را نشان دهند. از دیدگاه تکاملی، تشخیص بیماری‌ها از طریق بوییدن افراد برای ما مزایایی را به همراه دارد. در واقع انتخاب یک شریک ناسالم بهترین راه برای انتقال ژن‌های شما نیست.
با این وجود، شاید حتّی بیشتر از اهمّیت انتشار ژن‌ها، حس بویایی توانایی تشخیص تفاوت در ساختار سازگاری بافتی بین افراد را برای ما به ارمغان می‌آورد.
ساختار سازگاری بافتی در واقع یک خانواده ژنی مرتبط با سیستم ایمنی و بوی بدن است. دانشمندان مدت‌هاست که می‌دانند حیواناتی مانند موش‌ها می‌توانند با بوییدن ادرار یکدیگر بفهمند که چقدر از نظر ژنتیکی با سایر گونه‌هایشان مرتبط هستند.
تحقیقات نشان می‌دهد که انسان‌ها نیز در این مهارت استاد هستند و خوشبختانه درباره آنها، بوییدن ادرار یکدیگر لازم نیست. هنگامی که پژوهشگران دانشگاه شیکاگو در ایالات متحده از گروهی از زنان درخواست کردند تا تی‌شرت‌هایی را که برای دو شب متوالی توسط مردان مختلف پوشیده شده بود را بو کنند، زنان نزدیک‌ترین تطابق ژنتیکی بین آنها و خودشان را مشخص کردند.
در حقیقت با این کار ما می‌خواهیم که از ذخایر ژنتیکی خود محافظت کنیم. ولی این مسأله بیشتر از آنکه به معنای انتخاب بهترین شریک باشد، روی حذف شرکای بد متمرکز است.
یافته ها نشان داده که بانوان شرکای بالقوه‌ای را ترجیح می‌دهند که تا حدودی از نظر ژنتیکی با هم مرتبط هستند، اما به لحاظ ژنتیکی شباهت زیادی با هم ندارند.
مطالعات نشان می‌دهد که زاد و ولد در بین زوجینی که به لحاظ ژنتیکی بیش از حد باهم شباهت دارند، می‌تواند منجر به سقط جنین یا وزن کم نوزاد در هنگام تولد شود. برعکس، ازدواج با فردی که ساختار ژنتیکی نزدیک یا نیمه نزدیک دارد به معنای حفظ سازگاری بیشتر فرزندان با محیط است.
بنابراین، برخی از عطرها می‌توانند ما را برای شرکای بالقوه‌ی عاطفی جذاب‌تر نشان دهند. به طور مثال استفاده از عطرهایی که بر پایه اسانس گریپ‌فروت تهیه شده‌اند. در مطالعه‌ای که شامل حدس زدن سن زنان بر مبنای عکس‌هایشان بود، شرکت‌کنندگان هنگامی که بوی گریپ‌فروت را حس می‌کردند، سن این افراد را به طور میانگین ۱۲ سال جوانتر از سن واقعی‌اشان حدس می‌زدند و چنانچه شرکت‌کنندگان رایحه‌های تند و مبتنی بر گلها را استشمام می‌کردند، وزن خانم ها را به طور میانگین چهار پوند لاغرتر برآورد می‌کردند.
بوی خوب عطر کودکان
چنانچه شما هم احساس می‌کنید که نوزادان بویی خاص و دلنشین دارند، حق با شماست. در سال ۲۰۱۳ میلادی پژوهشگرانی از آلمان، کانادا و سوئد از ۳۰ زن در حالی که لباس‌های نخی نوزادان تازه متولد شده را بو می‌کردند، اسکن FMRI گرفتند. انجام این کار سبب می‌شد که تالاموس زنانی که تازه مادر شده بودند بیش از زنانی که فرزندی نداشتند فعال شود که نشان‌دهنده سطح توجه بیشتر مادران است.
عطر نوزادان تازه متولدشده همان مکانیسم بیولوژیکی را در زنان فعال می‌کند که چشم‌های گرد، صورت کوچک و صدای زیبای نوزادان در آنها فعال می‌کند. در واقع این راهکار طبیعت برای ایجاد پیوند بین مادر و کودک است. اگرچه در آن مطالعه خاص فقط زنان تحت آزمایش قرار گرفتند، ولی این بو نتایج مشابهی را در مردان هم ایجاد می‌کند.
پژوهشگران هنوز موفّق به شناسایی مولکول‌هایی که مسؤل تولید بوی خوب نوزادان هستند، نشده‌اند. با این حال برخی از آنها روی درمان افسردگی با تکیه بر بوی نوزادان پژوهش هایی را انجام داده‌اند و به نتایج مثبتی هم در این حوزه دست یافته‌اند.
این تیم همچنین در حال حاضر مشغول بررسی این مسأله است که آیا زنانی که از افسردگی پس از زایمان رنج می‌برند، فاقد گیرنده‌های مولکول‌های عطر نوزاد هستند یا اینکه سیگنال‌های پاداش را از بوی نوزاد دریافت نمی‌کنند.
درست همانند توانایی ما در تشخیص شریک عاطفی ناسازگار از طریق بو، مادران هم می‌توانند نوزادان بیولوژیکی خود را با بوییدن آنها تشخیص دهند. در مطالعه ای انجام شده، مادران بوی کودک خود را از بین دو نوزاد دیگر و در فاصله شش ساعت پس از تولد شناسایی کردند؛ حتّی در حالتی که مادر و کودک در این فاصله از هم جدا بودند. به طور میانگین شصت و یک درصد از مادران فرزندان خود را از طریق عطر درست حدس زدند.
نکته پایانی
اگرچه حس بویایی ما گاهی اوقات می‌تواند ما را به بیراهه بکشاند، اما به طور کلی پیام‌های مهمی را در مورد افراد دیگر برای ما ارسال می‌کند. به طور مثال، وجود یک تهدید یا یک فرد خطرناک در نزدیکی شما، به شما هشدار می‌دهد. یا اینکه درباره فردی که بیمار است و ممکن است بیماری وی مسری باشد، شما را آگاه می‌کند. یا بسیاری از موضوعات دیگر. اینکه نوزاد شما به مراقبت نیاز دارد یا اینکه یک شخص می‌تواند برای شما یک شریک بالقوه و مناسب باشد.
دکتر لوندستروم در این رابطه می‌گوید که: «درباره رایحه‌های گوناگونی که استشمام می‌کنید به ندای درونی خودتان گوش فرا دهید؛ چرا که صدای درونی شما می‌تواند شما را راهنمایی کند که کدام اقدام درست را انجام دهید.»
نکته مهم: این مطلب فقط جنبه آموزش و اطلاع‌رسانی دارد. پیش از استفاده از توصیه‌های این مطلب حتماً با پزشک متخصص مشورت کنید. برای اطلاعات بیشتر بیانیه رفع مسؤولیت فرانس شاپ را بخوانید.
منابع: SIRC, LIVE SCIENCE, DISCOVER MAGAZINE
